Onderzoek Literatuurmuseum naar oorlogsbrieven Lucebert

Het college van de gemeente Bergen heeft in maart 2024 besloten om een onderzoek te laten doen naar de oorlogsbrieven van Lucebert. De resultaten van het onderzoek zijn op 27 mei 2025 bekendgemaakt. Het Literatuurmuseum verrichte het onderzoek.

Dichter en beeldend kunstenaar Lucebert was één van de bekendste Nederlandse kunstenaars van de 20ste eeuw. Hij woonde en werkte tientallen jaren in Bergen.
In 2018 en opnieuw in 2022 ontstond er onrust rondom de persoon Lucebert vanwege publicaties over de brieven die hij schreef in de Tweede Wereldoorlog.

Het onderzoek richtte zich op de brieven die Lucebert schreef in de Tweede Wereldoorlog aan zijn jeugdvriendin Tiny Koppijn. In deze brieven komen antisemitische uitingen voor. Doel van het onderzoek was om de brieven vanuit verschillende invalshoeken te bekijken zodat er meer informatie bekend zou worden over de context waarin de brieven zijn geschreven en over Lucebert als persoon. En op basis daarvan de vraag “in hoeverre geven de desbetreffende brieven een representatief beeld over het kunstenaarschap van Lucebert in brede zin” te beantwoorden. De bevindingen uit het onderzoek laten zien dat dit niet het geval is. Het college geeft aan dat de inhoud van de desbetreffende brieven van Lucebert niet representatief is voor zijn latere kunstenaarschap, omdat dit pas na de oorlog tot stand is gekomen. Hij debuteerde in 1951. En ook omdat zijn kunstenaarschap juist het tegenovergestelde laat zien van het gedachtengoed dat hij tijdens een aantal jaar in de oorlog heeft aangehangen.

De bevindingen geven meer informatie over de persoon van Lubertus Swaanswijk (de echte naam van Lucebert) en de omstandigheden tijdens de oorlogsperiode. Hij had destijds bewondering voor de Duitse literatuur en cultuur en sympathie voor het nationalistische gedachtengoed van nazi-Duitsland. Over wat de mogelijke aanleiding kan zijn geweest om dit gedachtengoed aan te hangen en te verwoorden in de brieven, wordt verwezen naar zijn thuisomstandigheden en de aard van zijn vriendenkring in deze tijd. Lucebert was in deze periode als jongvolwassene zoekende en op zichzelf gericht. Ook wordt hij beschreven als opportunistisch en praktisch waar het gaat om het maken van keuzes. Met weinig besef van de ernst van de werkelijke politieke situatie van die tijd.

Het college onderschrijft de conclusie van het onderzoek dat de inhoud van de desbetreffende brieven van Lucebert niet representatief is voor zijn latere kunstenaarschap. Desondanks blijft de inhoud van de brieven schokkend, met name de antisemitische teksten. Deze omstreden uitingen zal de gemeente daarom niet achterwege laten, maar benoemen als zijn levensloop wordt beschreven. Wethouder Ernest Briët zegt dat wij Lucebert waarderen als kunstenaar die een groot deel van zijn leven in Bergen heeft gewerkt en gewoond, maar vinden het belangrijk dat zijn omstreden uitingen niet worden verzwegen en niet zonder de nodige toelichting benoemd worden of beschikbaar zijn.

De 14 kunstwerken van Lucebert blijven in de gemeentelijke collectie. Dit heeft het college van de gemeente Bergen vorige week besloten op basis van onafhankelijk onderzoek dat het Literatuurmuseum in opdracht van de gemeente afgelopen jaar verrichtte. Wel worden de omstreden uitingen van de kunstenaar benoemd als zijn levensloop wordt beschreven bij het exposeren van de kunstwerken.

Bij het kunstwerk ‘Hommage aan Lucebert’ van Emo Verkerk komt een qr-code als dit wordt teruggeplaatst in het centrum van Bergen. Via de qr-code kan men de levensloop, inclusief oorlogsperiode, en culturele betekenis van Lucebert lezen. Het beeld is tijdelijk weggehaald van het Plein in Bergen in verband met de herinrichting van het centrum.

Het Literatuurmuseum verricht vaker literair-historisch onderzoek en heeft daarin een neutrale wetenschappelijke verantwoordelijkheid. Tijdens het onderzoek werkte het museum samen met andere wetenschappelijke onderzoekers met een specifieke deskundigheid. Het Literatuurmuseum had de leiding en eindverantwoordelijkheid over het onderzoek. Door het financieel mogelijk maken van het onderzoek, draagt de gemeente bij aan het verzamelen van meer kennis over dit onderwerp. 

• Onderzoeksrapport Literatuurmuseum 2025 (pdf, 908 KB)